اهریمن شناسی ایرانی

نام کتاب: اهریمن شناسی ایرانی
نویسنده : دکتر آرش اکبری مفاخر
انتشارات ترفند 

اهریمن پژوهی و دیو شناسی یکی از بنیادهای پژوهش در فرهنگ، اساطیر و ادبیات ایران زمین است. گرچه این موضوع در هر برهه ای از زمان و مکان در ادبیات ایران قابل پژوهش است، اما پررنگ ترین و پیچیده ترین بخش آن در ادبیات پهلوی ساسانی و ادبیات حماسی فارسی به ویژه «شاهنامه فردوسی» چهره می نمایاند. در کتاب حاضر، پدیده های رفتاری اهریمن و دیوان در ادبیات ایران به طور کلی و در «شاهنامه» به طور خاص مورد بررسی قرار گرفته است. هدف پژوهش، رسیدن به شناختی از اهریمن و دیوان از آغاز ادبیات ایرانی تا پایان دوره حماسه های ملی (قرن هشتم ه. ق) و همچنین بازشناسی و بازسازی حلقه های مطالعاتی بین ادبیات ایران باستان و حماسه های فارسی است 

برای آشنایی بیشتر با این کتاب ، گفته های نویسنده را دراین باره می خوانیم:

نگاهی به جایگاه «اهریمن و دیوان در شاهنامه» در گفتگو با دکتر اکبری مفاخر؛  آن سو سپاه ظلمت، این سو سپاه نور *زهرا دلپذیر  اهریمن شناسی یکی از پایه های اصلی پژوهش در اساطیر و حماسه های ملی ایرانی است، زیرا در ادبیات فارسی بویژه شاهنامه فردوسی، اهریمن و دیوان نمود بارزی دارند و بدون مطالعه آنها شناخت اساطیر امکان پذیر نیست. اهریمن با نگاهی تمثیلی وارد داستانهای شاهنامه می شود و سپس نقش خود را به موجودات آفریده خویش، دیوها واگذار می کند. در واقع، فردوسی با شناخت کاملی که از اسطوره های ایران دارد، هنرمندانه، گویا و دقیق از این داستانها برای بیان دیدگاه های خردگرایان خود بهره می گیرد. در همین زمینه، با دکتر آرش اکبری مفاخر پژوهشگر فرهنگ و ادبیات حماسی، به گفتگو نشسته ایم که میهمان این هفته فردوسی نامه است. گفتنی است، از این شاهنامه پژوه به تازگی کتابی با عنوان «درآمدی بر اهریمن شناسی ایرانی» به چاپ رسیده است.  اهریمن شناسی ایرانی  دکتر اکبری مفاخر با اشاره به اینکه اهریمن شناسی یکی از بنیادهای پژوهش در فرهنگ، اساطیر و ادبیات ایران زمین است، می گوید: این موضوع در برهه ای از زمان و مکان در ادبیات ایران قابل پژوهش است، اما پررنگ ترین و پیچیده ترین بخش آن مربوط به ادبیات حماسی ایرانی، بویژه شاهنامه فردوسی است.  نویسنده کتاب «درآمدی بر اهریمن شناسی ایرانی» می افزاید: کردارهای اهریمنان از راه ادبیات دینی وارد خداینامه های دوره ساسانی شد و سپس از طریق خداینامه ها و ترجمه آنها به شاهنامه فردوسی راه یافت.  وی ادامه می دهد: اهریمن موجودی است که در برابر اهورامزدا قرار می گیرد و با دیدن دنیای روحانی اهورامزدا، به مرز روشنایی می تازد و شکست می خورد، اما پس از این شکست تصمیم می گیرد موجوداتی را بیافریند که در برابر موجودات اهورایی قرار می گیرند. این موجودات «دیو» نامیده می شوند. بنابراین، دیوها فرزندان اهریمن و خود اهریمن نیز به عنوان دیو دیوان و سالار دیوها معرفی می شود و دنیای بزرگی از دیوهای مختلف به وجود می آورد که هر کدام نماینده یکی از صفات زشت انسانی یا بلایای طبیعی همچون سیلاب و خشکسالی هستند.  وی با اشاره به اینکه در ادبیات پیش از اسلام در ایران، اهریمن در دو جنبه تمثیلی و فلسفی جلوه گر شده است، می گوید: در جنبه فلسفی، اهریمن موجودی بدون جسم، ناپسودنی، نادیدنی و عامل رذایل اخلاقی است و بیشتر در آثاری که رویکرد فلسفی دارند، مطرح می شود. اما جنبه تمثیلی اهریمن که زیرساخت اسطوره ای دارد، بیشتر در داستان و حماسه جلوه گر می شود زیرا ادبیات حماسی با عامه مردم در ارتباط است و مردم نیز داستان و تمثیل را بهتر می پسندند.  جلوه های اهریمن در شاهنامه  این شاهنامه پژوه جلوه های اهریمن در شاهنامه را بر خلاف متون پهلوی، مردانه می داند و تصریح می کند: در متون پهلوی نگرشی فلسفی نسبت به اهریمن وجود دارد، اما در اواخر دوره ساسانی کم کم اهریمن از حالت نیستی خود خارج می شود و شمایل انسانی می یابد که این مسأله در شاهنامه به خوبی نمود یافته است. وی با اشاره به اینکه در ابتدای شاهنامه اهریمن با پیکر و سیمای انسانی به جنگ کیومرث می آید، می گوید: در شاهنامه کیومرث، نخستین شاه ایرانی، به همراه فرزندان خود در دل کوه ها پادشاهی می کند و دد و دام زیر فرمان او هستند، اما در برابر کیومرث تنها دشمن او اهریمن قرار دارد:  به گیتی نبودش کسی دشمنا  مگر در نهان ریمن آهرمنا  وی ادامه می دهد: فرزند اهریمن، سپاهی می آراید و در آرزوی به دست آوردن تاج و تخت کیومرث روی به ایران می نهد. سیامک، فرزند کیومرث از هجوم دیوبچه آگاهی می یابد و به مقابله با او می پردازد، ولی سرانجام به دست فرزند اهریمن (خزوران دیو)، کشته می شود و بدین ترتیب نخستین کردار اهریمنی یعنی مرگ، در شاهنامه پدیدار می شود.  وی می افزاید: پس از هجوم اهریمن و دیوان، نبرد کیومرث رنگ خدایی می گیرد و اهورامزدا از کیومرث می خواهد روی زمین را از دیوان خالی کند و کیومرث با «نام یزدان» به نبرد با دیوان می پردازد و روی زمین را از وجود آنان پاک می کند.  وی با اشاره به اینکه پس از مرگ کیومرث، هوشنگ و تهمورث به کین خواهی وی شروع به کشتن دیوان می کنند، می گوید: چیرگی تهمورث بر دیوان تا آنجا پیش می رود که اهریمن سرکرده دیوان را زیر فرمان خود درمی آورد و همانند اسبی بر او سوار می شود و کرانه های جهان را می پیماید:  زمان تا زمان زینش بر ساختی  همی گرد گیتیش بر تاختی  وی با بیان اینکه در داستان ضحاک، اهریمن بیش از قسمتهای دیگر شاهنامه نمود یافته، اظهار می دارد: در این داستان سه بار اهریمن ظهور انسانی یافته است؛ مرتبه اول همچون انسانی نیکخواه بر سر راه ضحاک قرار می گیرد، بار دوم در پیکر آشپز، مرتبه سوم نیز در پیکر یک پزشک ظاهر می شود و سپس حضور اهریمن اندک اندک از شاهنامه محو می شود تا اینکه در دوره پادشاهی کیکاووس به شکل یک انسان به ملاقات شاه می آید و ذهن او را برای حمله دیوان به مازندران گمراه می کند.  کارگزاران اهریمن  دکتر اکبری مفاخر می افزاید: از این پس، حضور اهریمن در شاهنامه کم رنگ می شود، زیرا خواننده حماسه ملی، شناخت کاملی از اهریمن پیدا کرده و نیازی به حضور تمثیلی این موجود ندارد.  بنابراین، حضور تمثیلی اهریمن کم رنگ می شود، ولی به حضور فلسفی خود و بیشتر در تشبیه ها و استعاره ها به نقش خود ادامه می دهد، اما کارگزاران او یعنی دیوها، همچنان حضور خود را حفظ می کنند.  وی خاطرنشان می کند: در شاهنامه ضحاک، افراسیاب، گرسیوز و... جزو کارگزاران اهریمن و دارای کردارهای اهریمنی هستند و وقتی کردار اهریمن فراتر از کردار انسان است، نقش خود را به جادوگران واگذار می کنند و پس از آن از صحنه حماسه خارج می شوند. به عنوان مثال، بلعیدن نور انسان از اهریمن شروع می شود و اهریمن نور کیومرث را می رباید و این کردار پس از آن به دیوها می رسد و دیو سپید نور چشمهای کیکاووس را می بلعد، اما بلعیدن نور در انتقال به جادوگران به گونه ای دیگر جلوه گر می شود و جادوگران با استفاده از این کردار در مقابل انسانها، باعث نابینایی و کوری چشم باطن آنها می شوند.  وی با بیان اینکه در برخی از متون تاریخی مثل تاریخ بلعمی و برخی متون تفسیری قرآن کریم، ابلیس را به اهریمن یا دیو ترجمه کرده اند، می گوید: این ترجمه درستی نیست، زیرا اهریمن با ابلیس تفاوت زیادی دارد. اهریمن خود آفریننده است و دیوها و موجودات شرور را می آفریند و دقیقاً در برابر اهورامزدا قرار می گیرد، ولی ابلیس جز و ناچیزی از آفرینش خداست، و در برخورد با اهریمن با دو گانگی و در برخورد با ابلیس با یگانگی روبروییم.  وی با اشاره به کتاب جدید خود با عنوان «درآمدی بر اهریمن شناسی ایرانی» خاطرنشان می کند: این کتاب در سه بخش مقدمه، اهریمن شناخت و دیو شناخت، همه مباحث مربوط به اهریمن و دیوان در متون حماسی بویژه شاهنامه فردوسی را مورد بحث و بررسی قرار داده است.