دولتشاه سمرقندی و فردوسی

اکابر و افاضل متفق اند که شاعری درین مدت روزگار اسلام مثل فردوسی از کتم عدم پای به معموره ی وجود ننهاده و الحق داد سخنوری و فصاحت داده و شاهد عدل بر صدق این دعوی کتاب شاهنامه است که در این پانصدسال گذشته از شاعران و فصیحان روزگار هیچ آفریده ای را یارای جواب شاهنامه نبوده و در این حالت از شاعران هیچ کس را مسلم نیست و این معنی هدایت خدایی است.

(دولتشاه سمرقندی - تذکره الشعرا - تاریخ تالیف 892 ه.ق.)

 از نشریه جشنواره توس - 1354 به کوشش ضیاالدین سجادی

در داتره المعارف بزرگ اسلامی می خوانیم:

تذکرة الشّعراء ، کتابی در شرح احوال شاعران به فارسی ، نوشتة دولتشاه بن علاءالدوله سمرقندی . این کتاب ، بنا برتصریح مؤلف در خاتمة آن (ص 541)، در 892 پایان یافته و در مقدمه (ص 14 ـ 15) به امیرعلیشیر نوائی (متوفی 906) تقدیم شده است .

دولتشاه از امیرزادگان و رجال قرن نهم بود. پدرش ، امیرعلاءالدوله اسفراینی ، از ندیمان شاهرخ تیموری (حک : 796 ـ 850؛ دولتشاه سمرقندی ، ص 337) و خود از نزدیکان سلطان حسین بایقرا ( حک :873 ـ 911) و امیر علیشیرنوائی بود. دولتشاه برخلاف سنّت خانوادگی از امارت دست کشید و به کسب فضایل پرداخت (امیرعلیشیر نوائی ، ص 108) و در پنجاه سالگی تألیف تذکرة الشعراء را آغاز کرد (دولتشاه سمرقندی ، ص 11 ـ 12). وی سبب تألیف تذکرة شاعران را فقدان کتابی در بارة این موضوع ذکر کرده است ( رجوع کنید به همان ، ص 13). او در بیان زندگینامة شاعران به منابعی چون چهارمقالة نظامی عروضی (ص 57)، تاریخ گزیدة حمداللّه مستوفی (ص 31) و تذکرة مناقب الشعرای ابوطاهر خاتونی (ص 58) اشاره کرده ، با وجود این خود را نخستین مؤلف مقامات و احوال شعرا دانسته ( رجوع کنید به همان ، ص 13) و ظاهراً از تذکرة لباب الالبابِ محمد عوفی نیز آگاهی نداشته ، زیرا از آن سخنی به میان نیاورده است .

دولتشاه اطلاعات مورد نیاز را از دیوان شاعران و کتابهای تاریخی گردآورده و از شنیده های خود نیز سود جسته است . او تذکرة خود را بر اساس تاریخ و دورة زندگی شعرا مرتب کرده و شرح حال 150 شاعر نامدار را از ظهور اسلام تا زمان زندگی خود آورده است . تذکرة الشعراء با دیباچة مؤلف آغاز می شود. پس از مقدمه ای در ذکر دَه تن از شاعران عرب ، شعرای پارسی گو به لحاظ تاریخی به هفت طبقه تقسیم می شوند که آخرین طبقه به شعرای هم دورة دولتشاه اختصاص دارد ( رجوع کنید به همان ، ص 16). در این ضمن به احوال پادشاهان حامی شعر و رویدادهای تاریخی نیز اشاره شده است . در خاتمه ، شرح زندگی و مکارم هفت تن از بزرگان روزگارِ دولتشاه آمده و کتاب با «شطری از مقامات ابوالغازی سلطان حسین بهادر» ( ص 521 ـ541) به پایان رسیده است .

سبک نگارش تذکرة دولتشاه در دیباچة کتاب ، نه فنی و دشوار و نه ساده و مُرسَل است ، بلکه شیوه ای است برگرفته از هر دو، ولی نثر آن در نگارش احوال شاعران ساده وجذاب است .

تذکرة الشعراء به جهت دربرداشتن شرح حال بسیاری از شاعران متقدم و معاصر مؤلف اثری ارزنده است ، اما در زندگینامة شاعران در چند مورد مطالب دور از واقع نیز آمده که نشان دهندة ضعف پژوهش نویسنده است و در حقیقت از تنزلِ ادبی در این دوره و سطحی شدن تحقیق و تتبع ناشی می شود ( رجوع کنید به فخرالزمانی ، ص 14، که خطای دولتشاه را در بارة سرایندة ویس ورامین یادآور شده است ، نیز رجوع کنید به همان ، ص 78، 498، حواشی گلچین معانی ؛ براون ، ج 2، ص 252،260 ـ261، 873؛ بهار، ج 3، ص 186 ـ191). به طورکلی دولتشاه در تنظیم و تألیف این تذکره ، به خواندنی بودن آن توجه کرده و به جنبة تحقیقی آن چندان نپرداخته است .

دولتشاه ، جز نقل احوال شاعران ، به نقد شعر آنها نیز می پردازد. او بنا بر سبک موردپسند زمان خود، به طنطنة الفاظ و مضمون آفرینی و آرایه های لفظی توجه می کند و شعر را با این ملاکها نقد و ارزیابی می کند. وی اشعاری را که فصیح و روان و پیراسته از تکلفات و صنایع باشند، تحسین نمی کند، چنانکه ذکر تمامی قصیدة «بوی جوی مولیان » رودکی را در تحمل تذکره نمی داند (ص 32).

دولتشاه ، چون در دورة انحطاط ادبی به سر می برده ، در معرفی چند تن از شعرا، از جمله حافظ ، شاعری را دون مرتبة آنان دانسته و به فضایل دیگر آنان پرداخته (ص 302) و توجه نکرده است که تذکرة او بر مدار شعر و شاعریست .

تذکرة الشعراء مرجع بسیاری از تذکره نویسان بوده و به سبب اهمیتی که در ذکر احوال شاعران داشته ، بارها در

ایران و هندوستان چاپ شده است . این کتاب در 1305در بمبئی ودر 1318 به تصحیح ادوارد براون در لیدن انتشار یافت . در قرن دهم به ترکی ترجمه و تلخیص شد (حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 388). یک ترجمة ترکی آن با عنوان سفینة الشعراء در 1259 در استانبول چاپ شد (دولتشاه سمرقندی ، مقدمة براون ، ص ه ). هامر ـ پورگشتال نیز آن را به آلمانی ترجمه و چاپ کرده است .

منابع : امیرعلیشیر نوائی ، تذکرة مجالس النفائس ، چاپ علی اصغر حکمت ، تهران 1363ش ؛ ادوارد گرانویل براون ، تاریخ ادبی ایران ، ج 2: از فردوسی تا سعدی ، ترجمه و حواشی و تعلیقات علی پاشا صالح ، تهران 1358ش ؛ محمدتقی بهار، سبک شناسی ، تهران 1355ـ 1356ش ؛ حاجی خلیفه ؛ دولتشاه سمرقندی ، کتاب تذکرة الشعراء ، چاپ ادوارد براون ، لیدن 1318/1900؛ عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی ، تذکرة میخانه ، چاپ احمد گلچین معانی ، تهران 1362 ش .

/ عبدالعلی ادیب برومند و پوراندخت برومند /