بازتاب اساطیری غار در شاهنامه

رحمان قربانی – مریم پناهی

(دانشجویان دکتری ادبیات فارسی، دانشگاه اصفهان)

شاهنامه حکیم فردوسی، آیینه تمام نمای فرهنگ ایران باستان است. بسیاری از باورهای کهن و اساطیری نیاکان ما در ضمن مطالب شاهنامه آمده است. غار یکی از پدیده های طبیعی است که در نظر تمدن های پیشین، مکانی مرموز و اساطیری بود. در شاهنامه نیز چنین است. با تأمل در داستان های این اثر ورجاوند، می توان دو کارکرد متضاد اسطوره ای برای غار مشخص کرد. از بعد اهورایی و مثبت، غار در دل کوه جای دارد. در اندیشه پیشینیان ما، کوه جایگاهی مقدس و رابط زمین و آسمان بوده است. غار نیز جزئی از این کل مقدس است؛ ویژگی های کوه مانند پناه بخشی را دارا است. هم چنین یک تثلیث روحانی و شگفت میان غار، کوه و فرشته پیام آور سروش وجود دارد. اما از جهت اهریمنی و منفی، غار مکانی هولناک و آشیان نیروهای شر است. تعدادی از اژدهایان و اژدها سیرتان شاهنامه در غار سکونت دارند و از جایگاه دهشت زای خویش بر جهان نور و روشنی می تازند و ویرانی به بار می آورند. مطالب فوق از حیث اندیشه تقابل خیر و شر که در فلسفه هستی شناسی ایران قدیم وجود داشته نیز قابل تبیین است.

غار در شاهنامه:

در شاهنامه فردوسی، غار نقش و کارکردی دوگانه دارد. هم مخفی گاه اژدها و موجودات پلید و هم مکانی مقدس و نجات بخش است که البته مورد دوم تنها در یک داستان اتفاق می افتد. پژوهنده مبنای بحث را بر این دو گانگی قرار می دهد. ارجاع به متن شاهنامه فردوسی بدین صورت است که عدد سمت راست، شماره صفحه و عدد سمت چپ شماره بیت است.

توضیح: ابیات این پژوهش از متن شاهنامه فردوسی، چاپ مسکو (سعید حمیدیان)، چ هفتم، انتشارات قطره، 1385، شاهد آورده شده است.

غار؛ مکانی اهریمنی:

در اسطوره آفرینش دین زرتشت آمده است که اهریمن از جهان تاریکی به سوی سرزمین نور و دنیای اهورامزدا می تازد و گزند و تباهی وارد می کند. (آموزگار، 1387: 46-47) جایگاه اهریمن در تاریکی است. او با روشنایی و نور میانه ای ندارد. حتی پس از آلودگی و ویرانی جهان، تلاش می کند که «به منزل طبیعی خود، که تاریکی است، بازگردد ولی درمی یابد که مینوی آسمان همچون مردی جنگجو، که زره بر تن دارد، همراه با فروهرهای مردمان راه بر او بسته اند.» (همان: 48)

ضحاک که در شاهنامه، پادشاهی ستمگر و از نژاد تازیان است، نمودی دیگر از اهریمن است. او در اوستا پیک ویژه انگرمینو و نیرومندترین دیو وی است (دوستخواه، 1374: 138 و 492). در بندهش آمده است که ضحاک در هزاره دوم به دنیا حمله می کند و آشوب و تباهی به بار می آورد (فرنبغ دادگی، 1369: 121).

ضحاک از سرزمینی بیگانه به ایران می آید و جمشید را از شاهی برمی اندازد و خود بر تخت تکیه می زند. سرزمین بیگانه رمز جهان اهریمن است. جمشید هم نخستین انسان در روایات هند و ایرانی است (سرکاراتی، 1378: 101). در متون مذهبی ایران باستان هم گفته شده که انگرمینو به جهان حمله می برد و انسان نخستین را می کشد که قابل انطباق با داستان نابودی جمشید به دستور ضحاک در شاهنامه است. هم چنین آمده است که اهریمن، گاو یکتا آفریده، «ورزا» یا «ایوگدات» را از میان می برد. «برمایه» در حماسه ملی ایران، جانشین این گاو شده است.

در ریگ ودا، اهی که صورتی دیگر از اژی و همان اژی دهاک است، گاوها را در غار زندانی می کند؛ غاری که مسکن و جایگاه وی است. در شاهنامه این موضوع تکرار می شود. دختر که نماد باروری و از لحاظ این کارکرد، همانند گاو در حماسه ایران است، دربند ضحاک گرفتار می شود. ضحاک، شهرناز و ارنواز را در قصر خویش حبس می کند. کاخ ضحاک همان غار پنهانی وی است که تغییر ماهیت داده است. در اوستا و هم چنین شاهنامه آمده است که ضحاک، جمشید شاه ایرانی را به قتل می رساند و دو خواهر!! او ارنواز و شهرناز را به همسری خویش درمی آورد. سرانجام فریدون که از نژاد کیانیان (رمز نیروی اهورایی) است، بر ضحاک پیروز می شود و خواهران جمشید را از دست او نجات می بخشد. ضمن این که فریدون که در هند باستان Tritra نامیده می شود، ایزدگونه ای است که با Indra رابطه ای نزدیک دارد و حتی در یک مورد در ریگ ودا این دو یکسان دانسته شده اند. پژوهش گران نمادهایی دیگر را برای ضحاک دانسته اند. در شاهنامه ضحاک از یک سو با اهریمن در ارتباط است و از سویی با مار و مظاهر خون ریزی و آتش کامی (رستگار فسائی، 1381: 165). همچنین گفته شده است که ضحاک از یک سو نماینده ازلی و ابدی بیدادگری و خون خواری و چیرگی بیگانگان و از سوی دیگر، رمز قهر الهی و پادافره خودکامگی و ناسپاسی و برگشتن از راه یزدان شناسی (پایان کار جمشید) است (مرتضوی، 1372: 124).

فریدون بانوان را آزاد می سازد. همان کاری که ایندرا انجام می دهد و گاوها را از دست اهی نجات می بخشد. پایان کار ضحاک در شاهنامه هم با غار در ارتباط است. فریدون به راهنمایی سروش ضحاک را به دماوند کوه می برد و  در بن غاری به بند می کشد.  از تاریکی و از کشوری بیگانه وارد دنیای روشن اورمزد می شود و سرانجام به جایگاه تیره و تاریک خود – این بار غاری در کوه نهاوند – بازمی گردد.

برخی نیز قصر او را که از آن جا فرمان می راند، غار او تصور کرده اند؛ به خصوص این که ورتره اژدهای هندی نیز گاوان شیرده را – که چون دختر نماد آب هستند – در غاری حبس کرده است و ابندرا (فریدون) نیز قصر را فتح می کند و خواهران جمشید را آزاد می کند (سرکاراتی، 1378: 217 – 222).

درباره همسانی کارکرد اساطیری گاو، دختر و آب، نمونه هایی دیگر در شاهنامه وجود دارد و اژدهایان اسطوره درصدد نابودی آن ها هستند.

در شاهنامه از موجودی با نام «شیر کپّی» نام برده شده است. این موجود که در واقع یک اژدها است، دختر خاقان چین را می بلعد:

چو آن شیر کپی ز کوهش بدید/ فرود آمد او را به دم در کشید

به یک دم شد او از جهان در نهان/ سرآمد بران خوب چهره جهان

272/281-291

در شهر نرم پایان اژدهایی وجود دارد که مردم را می آزارد و جالب اینجا است که خوراک وی گاو است و مردم شهر برای رهایی از شر وی، شبی پنج گاو را به جایگاهش در بالای کوه می برند:

همه شهر با او نداریم تاو/ خورش بایدش هر شبی پنج گاو

بجوییم و بر کوه خارا بریم/ پر اندیشه و پر مدارا بریم

832/1196-1197

افراسیاب شاه – پهلوان بزرگ تورانی – همچون ضحاک یک اژدها است. او تجسمی دوباره از اهریمن و ضحاک است. واژه افراسیاب در اوستا به صورت فرنگرسین Frangrasyan یعنی کسی که به هراس اندازد، آمده است (آیدنلو، 1382: 9). اوست که برای گرفتن فر سه بار به دریای فراخکرت فرو می رود و هر بار از او می گریزد (دوستخواه،1374: 495-497).

کشتن سیاوش و اغریرث و همچنین اقامت در مغاک و غار و موارد دیگر، همگی نشان می دهد که افراسیاب نمودی دیگر از اهریمن است (آیدنلو، 1382: 9).

در اوستا (یسنا، هات 11، بند 7) آمده است که: «افراسیاب، زیان کار تورانی، در میان مثلث زمین در میان دیوار آهنین احاطه شده است (دوستخواه، 1374: 180). در بندهش درباره خانه وی گفته شده که افراسیاب در زیرزمین به جادویی، خانه ای ساخته است (فرنبغ دادگی، 1369: 138). همچنین در اوستا (آبان یشت، کرده 11، بندهای 41 و 42) آمده است که افراسیاب تورانی در «هنگ» زیرزمینی خویش برای آناهیتا پیش کش می آورد و از او می خواهد که به فره دست یابد، اما آناهیتا او را کامیاب نمی سازد. در رساله پهلوی ائوگمدئچا نیز ذکر شده است که: «نه آن که به نگونی فرد گزید هم چون افراسیاب تور، که زیرزمین نهان بود، اندر زیرزمین از آهن ساخت، خانه ساخت، صد ستون، بلندی هزار بالای مرد» (عفیفی، 1374: 171).

این مغاک و جایگاه زیرزمینی که در اوستا و بندهش و دیگر متون پهلوی از آن سخن رفته است، با سرشت افراسیاب در ارتباط است.

در شاهنامه «هنگ» به همان نام و این بار به عنوان غار وجود دارد. افراسیاب که از جنگ بزرگ و طولانی با کیخسرو به ستوه آمده و هر روز متحمل شکستی جدید شده است، سرانجام تنها می شود. دیگر هیچ یاور و سپاهی برای او باقی نمی ماند. از این رو مستأصل و عاجز به غاری پناه می برد:

همی از جهان جایگاهی بجست/ که باشد به جان ایمن و تن درست

به نزدیک بردع یکی غار بود/ سرکوه غار از جهان نابسود

596/ 2213- 2214

این غار همان هنگ مشهور افراسیاب است که در اوستا از آن نام برده شده است:

ز هر شهر دور و به نزدیک آب / که خوانی ورا هنگ افراسیاب

597/ 2217

یک بار دیگر اژدها به جایگاه اصلی خویش بازمی گردد. او که از سرزمین تاریکی وارد دنیای نور شده است، این بار در شکلی نمادین دوباره به جهان تاریک خود می رود. قتل او هم به دست کیخسرو انجام می شود. کیخسرو پادشاه بزرگ ایران و از جاویدانان و مقدسان دین زرتشتی است و یک نیروی اهورایی و مثبت از جانب اورمزد. اژدها نماینده اهریمن را می کشد و این گونه سه هزاره سوم به پایان می رسد.

در پایان کار نیز افراسیاب به غاری پناه می برد:

به نزدیک بردع یکی غار بود / سر کوه غار از جهان نابسود

نبود از برش جای پرواز باز / نه زیرش پی شیر و آن گراز

خورش برد وز بیم جان جای ساخت / به غار اندرون جای بالای ساخت

همی بود چندی به هنگ اندرون / ز کرده پشیمان و دل پر ز خون

596 / 2214 – 2217

ملاحظه می شود که هنگ زیرزمینی افراسیاب در اوستا با همان نام به غاری در شاهنامه مبدل گشته است. باز هم اژدها به جایگاه اصلی اش باز می گردد.

علاوه بر غاری که افراسیاب در پایان عمر خویش به آن پناه می برد، یک بار دیگر غار در دوره پادشاهی او بستر حادثه ای می شود. در هنگام شهریاری نوذر، افراسیاب به ایران حمله می کند و پس از جنگ با پارسیان، نوذر را به همراه عده ای از پهلوانان و دلاوران به بند می کشد. افراسیاب، پادشاه ایران را می کشد و پس از آن، وابستگان نوذر از شاه تورانی درخواست بخشش می کنند. اغریرث برادر مهربان افراسیاب تحت تأثیر ایرانیان قرار می گیرد و نزد برادر از آنان شفاعت می کند و از افراسیاب می خواهد که آنان را در اختیار وی بگذارد. اغریرث تصمیم می گیرد که آنان را در غاری زندانی کند. از آن طرف زال و دیگر پهلوانانی که در ایران بودند، به اغریرث پیام می دهند که به صلاح وی است که زندانیان را آزاد کند وگرنه زال و برزین و قارن و دیگر یلان به جنگ وی خواهند آمد.

اغریرث که هیچ گاه موافق جنگ نبود، تصمیم می گیرد که زندانیان را آزاد کند، اما از این که افراسیاب از این موضوع آگاه شود، بیمناک است. سرانجام سپاه خویش را از آمل به ری می برد و زندانیان را به حال خویش وامی گذارد. ایرانیان به یاری هم میهنان خویش می شتابند و آنان را از زندان نجات می دهند.

از طرف دیگر افراسیاب از این موضوع آگاه می شود و خشمناک به سوی برادر می رود و اغریرث را می کشد.

در این داستان نیز می توان نشانه هایی را یافت که با کشتن گاو توسط اژدها مطابقت می کند. اغریرث گونه ای تغییر یافته است از گاو ایوگ داد و بنا به روایات دینی گویت شاه نامیده می شود. او فردی است که نیمه بالای بدن او به شکل انسان و نیمه پایین جسم وی گاو است (سرکاراتی، 1378: 108)

این اسطوره با روایات قبلی در مورد غار افراسیاب و همچنین اژی دهاک در شاهنامه و اوستا نقاطی مشترک دارد اما دگرگونی هایی در آن ایجاد شده است. در داستان های پیشین، اژدها گاو را حبس می کند اما در داستان اغریرث، ایرانیان هستند که به غار افکنده می شوند. ضمن این که اغریرث دچار دو گانگی شخصیتی شده است. او علاوه بر این که یک موجود نیک نام و خوش رفتار است، برادر افراسیاب نیز هست و بنا به ذات اساطیری یک اژدها، متمایل است که زندانیان خود را به غار – مسکن خویش – بکشد.

به همین خاطر خود به افراسیاب پیشنهاد می دهد که ایرانیان را در غار زندانی کند. از سویی دیگر او یک موجود مقدس است و البته در ادبیات زرتشتی جزو جاودانان برشمرده می شود (دوستخواه، 1374: 921) و از این رو به ایرانیان کمک می کند.

در این داستان نیز گاو کشته می شود. اهریمن ایوگدات را می کشد و  افراسیاب که مظهر اوست، گاوی دیگر را که نمونه گاو مثالی ایوگدات است، می کشد. کیخسرو در پایان کار افراسیاب، انتقام خون سه نفر را از او می گیرد. نوذر، اغریرث و سیاوش. در اوستا، افراسیاب به خاطر کشتن سیاوش و اغریرث تقبیح می شود. به هر حال بن مایه غار و گاو و اژدها در داستان اغریرث به نوعی متفاوت تکرار می شود.

سفر کاووس به مازندران:

کاووس – پاشاه خیره سر ایران – در پی وسوسه دیوی که در پیکر رامشگر به دربار وی می رود، به مازندران لشکر می کشد. در آن جا پس از قتل و غارت فراوان توسط دیو سپید، جادو می شود و خود و سپاهیانش به اسارت درمی آیند. رستم، جهان پهلوان ایران، برای انجات ایرانیان به مازندران می رود. او با مشکلات بسیاری در راه مواجه می شود ولی بر همه آن ها پیروز می شود. سرانجام به مخفی گاه دیو سپید می رسد. این دیو در غاری زندگی می کند:

وزان جایگه سوی دیو سپید/ بیامد به کردار تابنده شید

به کردار دوزخ یکی غار دید / تن دیو از تیرگی ناپدید

145/ 577 – 578

رستم به جنگ دیو می رود و او را از پا در می آورد:

فرو برد خنجر دلش بردردید/ جگرش از تن تیره بیرون کشید

همه غار یک سر پر از کشته بود / جهان همچو دریای خون گشته بود

145 -146/ 597-598

غار باز هم مسکن یک موجود پلید است. دیو سپید را می توان نمادی از اهریمن دانست. اگر فرض بر این باشد که مازندران شاهنامه همان مازندران فعلی است، می توان گفت که اهریمن دیو دیوان است و در مغاکی در تاریکی بی پایان در شمال که بر حسب سنت جایگاه دیوان است، اقامت دارد (هینلز، 1385: 81). مازندران شاهنامه نیز جایگاه دیوان است و دیو سپید قوی ترین آن ها و دیو دیوان است. غاری که دیو در آن زندگی می کند، غاری بی بن است که با مغاک اهریمن، که در تاریکی بی پایان است، سنخیت دارد:

به نزدیکی غار بی بن رسید/ به گرد اندرون لشکر دیو دید

همان / 564

اگر مازندران را سرزمین هند بدانیم، غار به گونه ای دیگر تفسیر می شود. دیو سپید همان شیوا خدای هندوان است. معابد شیوا را در دل غارهای تاریک می ساختند و در درون آن پیکره ای بسیار بزرگ از او را که از سنگ سپید ساخته می شود، قرار می دادند (دولت آبادی، 1368: 249) دیو سپید همان طور که از نامش برمی آید، سفید است و پیکر شیوا نیز از سنگ سپید ساخته می شد و این رنگ نشانه ای دیگر در قدرت دیو سپید است. او بزرگ ترین و نیرومندترین دیو است. آریایی های هند نیز شیوا را «مهادیو» یعنی خدای بزرگ می نامند (ستوده: 1374: 452).

غار نمادی از جهان زیرین و مقبره است و چون هزار تو یا گذرگاهی خطرناک تجسم می یابد و فرد برای ورود به آن باید بر نیروهای مخالف (غول، اژدها، دیو و ...) غلبه کند. علاوه بر این، خروج از غار نیز خود مظهر گذر از یک مرحله است که تنها با غلبه بر نیروهای خطرناک بدست می آید. رستم برای این که به جایگاه دیو سپید برسد، چندین مرحله سخت را پشت سر می گذارد. هفت خوان رستم در سفر به مازندران اتفاق می افتد. او با موجودات اهریمنی مبارزه می کند. شیر، اژدها، زن جادو و دو دیو به نام های اولاد و ارژنگ، نیروهای مخالفی هستند که تهمتن با ان ها مواجه می شود و بر همه آن ها پیروز می گردد. او همچنین از تشنگی جان سالم به در می برد. پس از غلبه بر موارد بالا،  رستم به دیو سپید می رسد. پهلوان وارد غار می شود، با دیو مبارزه می کند و در نهایت او را شکست می دهد و از میان می برد. سراسر غار پوشیده از خون دیو می شود. رستم از غار خارج می شود. او آخرین مرحله هفت خوان با موفقیت پشت سر می گذارد و حال می تواند چشمان کاووس و دلاوران ایرانی را روشنایی بخشد. پیش از این پزشکان به کاووس گفته بودند که بازگشت بینایی آن ها با چکاندن خون دیو در چشم امکان پذیر است.

رستم نیز جگر دیو سپید را از تن او خارج می کند و خون آن را در چشم پادشاه و سپاهیان می چکاند و بدین ترتیب آنان بینایی خود را بازمی یابند.

دریدن جگر دشمن علامت پیروزی کامل و بدون چون و چراست. رستم نیز با انجام این کار پیروزی نهایی را برای ایرانیان به ارمغان می آورد و هفت خوان خویش را کامل می کند. آخرین مرحله نبرد با اهریمن یا نیرومندترین قوای او در غار صورت می گیرد. ضحاک در کاخ خود که نماد غار است، از فریدون شکست می خورد. او همچنین در غاری در دماوند زندانی می شود و در آخر زمان و در تازش دوم خود، دوباره نبرد خود را از غار شروع می کند و گرشاسب پهلوان ، وی را در آن جا شکست می دهد. افراسیاب در هنگ زیرزمینی خود که غاری نزدیک بردع است، توسط هوم دستگیر می شود و این امر زمینه ساز نابودی وی می گردد. رستم بر تمام دیوان غلبه می کند و سپس به سراغ دیو سپید که نیرومند ترین دیو مازندران است، می رود و او را در غار می کشد. با نابودی این دیو، سپاه ایران موفق به فتح مازندران، سرزمین مخوف و جایگاه دیوان می شود. در اوستا آمده است که دیوها در ابتدا آزادانه بر روی زمین رفت و آمد می کردند و آشکارا زنان را می ربودند، اما در پی نیایش زرتشت، همه دیوان به هراس افتادند و در زیرزمین پنهان شدند. (دوستخواه، 1374: 500).

از واژه دیو در شاهنامه بارها استفاده شده است. چهره این موجود به تبعیت از اوستا و متون مذهبی پهلوی، منفی و منفور است. دیوان در شاهنامه با تاریکی، زشتی، غار، اندیشه های بد و دشمنانه ارتباط دارند (رستگار فسائی، 1381: 162).

در اساطیر ایران بارها این صورت ازلی به نوعی تکرار می شود. اژدها نماینده و تجسم اهریمن است و همیشه درمکانی تاریک چون شکاف کوه، غار و زیرزمین مأوا می گزیند. هر بار که از نهان گاه خویش خارج می شود، به سوی شهر یا چشمه می رود. هر دوی این ها به نوعی رمز حیات و حرکت و باروری هستند.

غار، پناهگاهی مقدس

در مواردی که تاکنون گفته شد، غار نقشی منفی داشت. این مکان جایگاه اهریمن و نیروهایش بود، اما در شاهنامه غار نقش مثبت نیز دارد و به عنوان پناهگاه به کمک چهره محبوب و قهرمان داستان می آید.

بهرام چوبینه پهلوانی بود که در زمان هرمزد و به درخواست وی به لشکرش پیوست. بهرام، سپاه ساوه شاه را شکست می دهد و هرمزد، درفشی که از رستم به یادگار مانده بود، به چوبینه می دهد و پهلوانی او را می ستاید. اما مدتی بعد به بهرام بدگمان می شود و هدیه ای اهانت آمیز برای وی می فرستد. بهرام که هدیه را در شأن خود نمی بیند، سر به شورش برمی دارد. این شورش در زمان خسرو پرویز، جانشین هرمزد، ادامه می یابد و میان خسرو و چوبینه جنگ هایی بسیار در می گیرد که پیروزی با بهرام است. در یکی از این نبردها، خسرو پرویز از یاران خود جدا می شود، در حالی که دشمن در تعقیب اوست. پادشاه سرانجام به غاری می رسد و بدان جا پناه می برد:

به پیش اندر آمد یکی غار تنگ / سه جنگی پس اندر، به سان پلنگ

بن غار هم بسته آمد ز کوه / بماند آن جهاندار دور از گروه

1261 / 1877-1879

بهرام به همراه سه پهلوان بزرگ خویش در پی او می آیند. خسرو متوجه می شود که انتهای غار، توسط کوهی مسدود شده است و غار به اصطلاح بن بست است.

خسرو که از یک طرف کوه را در پیش دارد و از سویی دیگر بهرام در تعقیب او است، درمانده می شود و دست به دعا برمی دارد. ناگاه از کوه خروشی برمی خیزد و سروشی پدیدار می گردد. فرشته به سوی خسرو پرویز می آید و او را از آنجا برمی گیرد و به بالای کوه می برد و بدین ترتیب شهریار از دست بهرام خلاصی می بابد:

هم آن گه چو از کوه بر شد خروش / پدید آمد از راه فرخ سروش

همه جامه اش سبز و خنگی به زیر / ز دیدار او گشت خسرو دلیر

چو نزدیک شد دست خسرو گرفت / ز یزدان پاک این نباشد شگفت

چو از پیش بدخواه برداشتش / به آسانی آورد و بگذاشتش

1261/ 1886- 1889

در باالای کوه، سروش به خسرو پرویز نوید می دهد که به زودی پادشاه جهان خواهد شد و سپس از مقابل دیدگان خسرو ناپدید می شود.

گفته شده است که غار نمادی مونث است. زهدان زمین و در حکم مادر است. ویژگی پناه دهندگی او نیز از همین موضوع ناشی می شود. غار در نقش مادر است و همان طور که مادر از فرزند خود محافظت می کند، غار نیز از انسان که از خاک است و در روی زمین اقامت دارد، مراقبت می کند.

غار با کوه در ارتباط است. خسرو  از خداوند درخواست کمک می کند. در همان هنگام سروش، فرشته آورنده گفتار اهورایی، ظاهر می شود. این پرنده از بالای کوه آمده است (کوه ها ارتباطی تنگاتنگ با آسمان دارند) و به کمک شهریار ایران می شتابد؛ دست او را می گیرد و به بالای کوه می برد. او را از مرگ نجات می بخشد و نوید پادشاهی به وی می دهد. خسرو پرویز از غار به کوه صعود می کند، آن هم به کمک یک پرنده مقدس و اهورایی. خروج از غار نماد تولد دوباره است (کوپر، 1379: 90) خسرو هنگامی که از غار خارج می شود، دیگر آن انسان ضعیف و زبون نیست. نیروی غیبی به کمکش شتافته و او را از مرگ نجات داده است. او دوران جدیدی از زندگی خویش را آغاز می کند. اگر تاکنون پادشاهی شکست خورده بود، از این پس قدرت بلامنازع می شود.

بنابراین می توان گفت که کارکرد دوگانه غار، بستگی به موجودی دارد که درون آن است. اگر اژدها یا دیو یا نیرویی اهریمنی در غار باشد، آن جا تبدیل به مکانی مخوف و مرکز نابودی و ویران گری می شود و اگر شخصیتی مثبت به غار وارد شود، غار تغییر کارکرد می دهد و پناه گاهی می گردد که او را از شر دشمن نجات می بخشد. فرد قدرت دوباره می یابد و مسیر زندگی اش عوض می شود.

غار قلب کوه و نماد عالم اصغر است و کوه مظهری از جهان برین. سروش از این جهان پرواز می کند و برای انجام مأموریت خویش یعنی نجات جان خسرو و مژده پادشاهی دادن به او، به زمین می آید، پادشاه را دربر می گیرد و دوباره به کوه بازمی گردد. در آن جا خبر خوش را به او می دهد. شاه در بالای کوه، شهریاری خود را نثبیت می کند و نزد لشکر خویش می آید:

هم آن گاه خسرو بدان روی کوه / پدید آمد از راه دور از گروه

1261/ 1904

او مصمم به جنگ با بهرام چوبینه است و به پیروزی خویش اطمینان دارد و چنین نیز می شود. مشابه این کارکرد در قران و داستان غار ثور نیز وجود دارد.

برداشت از:

ویژه نامه همایش بین المللی هزارمین سال سرایش شاهنامه