اهریمن پرستی زروانی و نمونه های بازمانده از آن- (1)

این نوشتار به  5بخش تقسیم شده است با عناوین:

1. دو بن گرایی هرمزد و اهریمن 

2. اهریمن پرستی 

3. اهریمن پرستی و قربانی انسانی

4. اهریمن پرستی و سرنوشت اهریمن

 5. نشانه های اهریمن پرستی در شاهنامه

بخش نخست:

نامه ی ایران باستان، سال هشتم، شماره اول و دوم، 1387: 39 ـ 21

اهریمن پرستی زروانی و نمونه های بازمانده از آن

آرش اکبری مفاخر

دانشگاه فردوسی مشهد

مسئله ی خیر و شر یکی از کهن ترین چالش های درونی و روانی انسان است. انسان در آغاز بین این دو امر تفاوت بنیادی قائل بوده و آن ها را از هم باز می شناخته است.

در کهن ترین نوشته ی ایرانی، گاهان (2.45: 3.30)، دو عنصر خیر و شر در برابر یکدیگر قرار گرفته و در همه ی ویژگی ها با یکدیگر ناسازگار بوده اند. روشنی و تاریکی دو نماد برجسته ی اندیشه ی خیر و شر است. تاریکی و روشنی هر دو آفریده ی اهورامزدا هستند. (گاهان، 5.44، 7)، اما با دگرگونی در جایگاه اهورا مزدا، او از جایگاه یگانگی خود پایین آمده در جایگاه سپند مینو، نقطه ی مقابل انگره مینو، اهریمن، قرار  می گیرد. بنابراین اندیشه ی یگانه باوری گاهانی به اندیشه­ی دوگانه باوری دگرگون می شود. آموزه های دوگانه باوری به کردارهای دوگانه آفرینی می انجامد؛ یعنی اهورامزدا آفریننده ی نور به شمار می رود و در برابر او، اهریمن آفریننده ی تاریکی (هفت ها، 1.37).

اندیشه­ ی دوگانه باوری هرچند عقلانی باشد، باز هم نیاز اعتقادی انسان را برای یافتن سرچشمه ای یگانه برای دو بن خیر و شر برآورده نمی کند، اما زروانی گری پاسخی برای برآورده کردن این نیاز انسان است.

در دیدگاه زروانی، پیش از آفرینش آسمان و زمین و دیگر موجودات، حقیقتی به نام زروان وجود داشت. زروان هزار سال نیایش و ستایش کرد که صاحب فرزندی به نام هرمزد شود تا هرمزد آسمان و زمین و هر چه در آن است را بیافریند. پس از هزار سال نیایش، این شک و تردید در زروان پدید آمد که آیا نیایش های او سودمند بوده و او صاحب هرمزد خواهد شد یا رنج او بیهوده است؟  

زروان همزمان با این کشمکش درونی، هرمزد و اهریمن را باردار بود. هرمزد حاصل نیایش او و اهریمن حاصل شک و تردید او بود.

زروان هستی دو فرزند را احساس کرد و با خود گفت که هر کدام از این فرزندان زودتر به دنیا بیاید پادشاهی را به او خواهم بخشید. در این هنگام اهریمن شکم پدر را درید و در برابر دیدگان او ایستاد. او فرزندی تیره و بدبو بود. پس از او هرمزد که نورانی و خوشبو بود زاده شد و در برابر پدر ایستاد. زروان که پیمان کرده بود پادشاهی جهان را به فرزندی دهد که زودتر به دنیا بیاید، بر سر پیمان خود ماند و پادشاهی جهان را برای نُه هزار سال به اهریمن بخشید. سپس هرمزد را بر او پادشاه کرد تا پس از نُه هزار سال، پادشاهی جهان به هرمزد برسد و او به دلخواه خود رفتار کند. پس از آن هرمزد و اهریمن شروع به آفریدن کردند، هرچه هرمزد می آفرید، نیکویی و راستی و هر چه اهریمن می آفرید، بدی و کژی بود. (کلبی، 1380: بند 1).

از مجموعه ی باورهای زروانی چنین برمی آید که زروان در اصل خدا ـ پدری بوده که همه ی خدایان، دیوان، همه ی نیروهای خوب و بد و همه ی جهان از او پدید آمده است. (بهار، 1375: 159). برای انسان نخستین یافتن بنیادی برای روشنایی و تاریکی، افزودن و کاستن ماه در آسمان، آمدن بهار و خزان و در پایان مرگ انسان و یکسان شدن با خاک پرسشی همیشگی و بسیار مهم بود. انسان نخستین با تفکر کودکانه ای که از ناخودآگاه ناب او سرچشمه گرفته بود به پرسش های خود پاسخ می داد. این پاسخ کودکانه را در سخنان زال، کودکی که به دور از مردم متمدن و دانش آنان و در دل طبیعت بزرگ شده، نیز می بینیم:

وگــر آز بــرزیم و پیـچــان شویم	پدید آید آن گه که بی جان شویم
گر ایوان مــا سر به کــیوان بَرَست	ازین بهــره ی ما یکـی چــادَرست
که بر روی پوشند و بر سرش خاک	همه جای بیم ست و تیمار و باک
بیـابـان و آن مــرد بـا تیـــز داس	کجا خشک و تر زو دل اندرهراس
تـر و خشک یکسان همــی بـدرود	وگــر لابـه سازی سَخُـن نشنــود
دروگر زمان ست و مــا چون گـیا	همــانش نبـیـره همــانش نـیــا
به پیر و جوان یک به یک ننگــرد	شکاری که پیش آیدش بشکـــرد
جهان را چنین است ساز و نـــهاد	که جـز مرگ کس ز مــادر نــزاد
از یــن در درآیــد بـدان بـگــذرد	زمــانه بـرو دم هـمــی بشـمــرد

(شاهنامه، 1/ 253 ـ 252/ 1275 ـ 1267)

در گذر زمان انسان در نگاهی ژرف تر به یک ساختار دین شناسی برای پاسخ خود نیاز داشت. اندیشه ای که بر پایه ی آن زمان و یا مکان را موجود نخستین و سرچشمه ی خیر و شر، روشنایی و تاریکی، دوستی و دشمنی و پدر خوبی و بدی بشناسد. نتیجه ی کاوش و جست و جوی انسان گذر از ناخودآگاه کودکانه به خودآگاه خردمندانه و فلسفی بود: 

اگر با تــو گــردون نشیــند به راز	هـم از گــردش او نیــابـی جــواز
همـو تـاج و تخت و بلنــدی دهـد	همــو تیــرگی و نـــژنـدی دهـد
به دشمن همی ماند و هم به دوست	گهــی مغـز یـابی ازو گــاه پـوست
سـرت گـر بســاید بـــه ابـر سیــاه	ســرانجام خــاکست ازو جـایگــاه

(شاهنامه، 1/ 307 ـ 306/ 327 ـ 324)

این ابیات به خوبی یادآور کهن ترین گزارش درباره ی سرچشمه ی دو بن هستی است. بنا بر این گزارش، یوحنای دمشقی[1] (533 ـ 453 م) به نقل از اودموس رودسی[2] می گوید که برخی از ایرانیان «زمان» و برخی دیگر «مکان» را سرچشمه ی دو بن هستی: هرمزد و اهریمن، روشنی و تاریکی و دو گروه موجودات خیر و شر می دانند. (Guillemin؛ 447, 89, 49: 1955 , Zaehner1.673 2001:).

پیوند تنگاتنگ انسان نخستین با زمین و آسمان مردم را بر آن داشته تا گروهی مکان و گروهی دیگر زمان را بن همه چیز بدانند. روابط مادر ـ فرزندی انسان و زمین، چهره ای یک سویه و مهربان به زمین بخشیده و ناملایمات زمین از جمله خشکسالی، سرما، یخبندان و سیل و تندر را به آسمان نسبت داده است. روابط پدر ـ فرزندی انسان با آسمان نیز باعث شده تا نیروی خدایی آسمان بر نیروی زمین برتری یافته آن را در بر گیرد. در پایان، زمان بر همه چیز برتری می یابد و همه چیز را در کام خود می کشد. رابطه ی پدر ـ فرزندی انسان نخستین با طبیعت همانند رابطه ی کودک با پدر بوده که گاه از او خشم می دیده و گاه مهر (فروید، 1340: 174).این ساده اندیشی درباره ی طبیعت باعث شده تا زروان سخت مورد ستایش و نیایش توده ی مردم قرار گیرد. او به عنوان خدای زمان دارای ذات جاودانه است و به عنوان خدای مکان که همه ی آفرینش در اوست، بی کرانه است. جز او ذاتی بی کرانه وجود ندارد و او سرچشمه ی هستی انسان است. (بهار، 1375: 159).

البته زمان بر مکان برتری دارد، بر آن سایه افکنده و آن را دربرمی گیرد. تئودور بارکونای[3]در گزارش خود درباره ی آیین زروان می گوید: در آغاز هیچ چیز جز تاریکی وجود نداشت(, Zaehner 441, 55 : 1955).این گزارش چیرگی نیروی تاریکی و شر بر نیروی روشنایی و خیر را می رساند.

سخن او پیوند بین زمان، تاریکی و نیروهای شر را استوارتر می کند. به هر حال ذات بی کرانه ی زروان که پدر هرمزد و اهریمن است، به تاریکی و نیروهای شر گرایش دارد. در پیکره های نمادین زروان این برتری نیروی شر بر خیر به خوبی به نمایش گذاشته شده تا آن جا که برخی از پژوهشگران این پیکره ها را به اهریمن نسبت داده اند.

زروان در پیکر انسان با سر شیری خشمگین و سهمگین و بال های بزرگ، در حالی که بر روی کره ای ایستاده و ماری به دور پیکر او پیچیده، تصویر شده است. هم چنین دم این مار بر روی کره و سرش بر سر شیر قرار گرفته است. زروان عصا و کلیدی در دست دارد که نماد شهریاری او بر زمین و آسمان است. همراهی زروان با نمادهایی هم چون شیر و مار، چیرگی و برتری او و نیروهای اهریمنی را بر کره ی زمین می رساند؛ زمین که دردزیر پای زروان قرار دارد، به گونه ای که او بر زمین سایه افکنده و آن را در برگرفته است.

البته توصیفات مانوی از اهریمن هم سانی هایی با این پیکره دارد. اهریمن در توصیفات مانوی زشت و ترسان، سوزاننده و نابودگر است. او دارای سری مانند شیر و دندان های همانند خنجر است. بدنی چون بدن اژدها دارد، چشمه های زهرآگین و مه های دودی از او بیرون می دمد و چون موجودی از تاریکی می خزد. بالی چون بال پرندگان دارد و به شیوه ی موجودی هوایی پرواز می کند. دمی همانند دم ماهی دارد و مانند موجودی آبزی با پرک شنا می کند و همانند چهارپایان چهارپا دارد (الندیم، الفهرست: 510 ـ 509[4]؛ بویس، متن پارتیam؛ M507).[5]

برتری اهریمن و نیروهای شر بر هرمزد و نیروهای نیکی در کیش زروانی، زمینه ی تفکرات آیینی با محوریت اهریمن و در نهایت اهریمن پرستی را در این کیش فراهم کرده است.

---

[1].Damascius

[2] .Eudemos of Rhodes

[3] .Theodore bar Kȏnai

4. «… و شیطان به وجود آمد که سرش چون سر شیری و بدنش چون بدن اژدهایی و بالش چون بال پرنده ای و دمش چون دم ماهی ای، و پاهایش چون پاهای چهارپایان» (نیز نک. ابوالقاسمی، 1379: 18. 15، 45. 15).

[5] . «دیو چهره…

و چهره (سرشت) …

سوزاند، نابود کند

ترساند.

با دو بال پرواز کند به آیین آفریدگان هوایی.

با پره (بال ماهی) شنا کند. چون آفریدگان آبی.

و خزد چون تاریکان

زیناوند ایستد با چهار اندام

چونان که آتش زادگان

به آیین دوزخیان بدو خرامند

چشم های زهرآگین از او برون دمند

و دمند از او مه های دودی

بلرزد دندان ها چونان خنجر» (اسماعیل پور، 1386: 212).